Oświadczenie Obywatelskiego Forum Sztuki Współczesnej w sprawie projektu Ustawy o uprawnieniach artysty zawodowego oraz powołania Polskiej Izby Artystek i Artystów
W związku z publikacją projektu Ustawy o uprawnieniach artysty zawodowego oraz skierowaniem go do konsultacji w maju b.r. czujemy się zobowiązane i zobowiązani do zajęcia stanowiska w niniejszej sprawie – jako artystki i artyści, kuratorzy i kuratorki, krytycy i krytyczki sztuki, przedstawicielki i przedstawiciele OFSW, których wspomniany projekt i wynikające z niego regulacje dotyczą bezpośrednio. W maju tego roku przypadła 9. rocznica Dnia bez sztuki – pierwszego w historii III RP strajku artystycznego. Zainicjowany i koordynowany przez OFSW strajk w znacznym stopniu przyczynił się do nagłośnienia tragicznej sytuacji bytowej polskich twórców i twórczyń, z których większość jest po prostu biedna (ponad połowa z nich zarabia mniej niż płaca minimalna), oraz funkcjonuje poza systemem opieki zdrowotnej i emerytalnej, z nieuregulowanym od trzydziestu lat statusem zawodowym. Również wydana przez nas w 2015 roku „Czarna Księga Artystów Polskich” była kontynuacją walki o poprawienie sytuacji bytowej artystek i artystów.
Z tych przyczyn OFSW popiera inicjatywę ustawodawców, szczególnie w tych aspektach, które realizują nasze postulaty dotyczące wprowadzenia artystek i artystów do systemu ubezpieczeń społecznych. Jednocześnie zaznaczamy, że do naprawy systemowych zaniedbań niezbędne są kroki, które wykraczają poza sam projekt Ustawy. Mamy na myśli przede wszystkim pilną naprawę systemu ubezpieczeń społecznych i systemu emerytalnego tak, aby objęły one wszystkie osoby pracujące przez ostatnie trzydzieści lat na umowach-zleceniach czy umowach o dzieło. Tutaj rozwiązaniem może być wprowadzenie minimalnej emerytury obywatelskiej oraz zapewnienie uniwersalnego dostępu do opieki zdrowotnej wszystkim osobom zamieszkującym terytorium Polski (na wzór brytyjskiego National Health Service).
Zbigniew Libera na okładce „Czarnej Księgi…” trzymał w dłoniach kartkę z napisem „Jestem artystą – ale to nie znaczy, że pracuję za darmo”. Praktyka wskazuje jednak, że artystki i artyści pracują w znacznej mierze za półdarmo. W 2021 roku mediana zarobków brutto w sztukach wizualnych wynosi ok. 2600 PLN. Oznacza to, że więcej niż połowa wszystkich artystek i artystów zarabia mniej niż obecne wynagrodzenie minimalne brutto (2800 PLN) w Polsce. Jednocześnie specyfika zawodu artystki i artysty, która wykształciła się wobec polityki zaniedbań i niedofinansowania sektora kultury powoduje, że większość twórczyń i twórców dopłaca do sztuki – za darmo animując życie kulturalne, samodzielnie finansując swoje działania, jak i poświęcając znaczną część swojego życia na to, aby polska sztuka i kultura mogły funkcjonować i przy tym się rozwijać. Pomimo tego nie mogą liczyć nawet na minimalne wynagrodzenie, nie wspominając o wynagrodzeniu godziwym.
Wobec tych faktów jesteśmy głęboko oburzeni i oburzone obecną nagonką medialną na środowisko artystyczne, która przedstawia nas jako „darmozjadów”. Jednocześnie zdajemy sobie sprawę, że ta nagonki animowana jest przynajmniej częściowo przez lobby producentów sprzętu elektronicznego, w optyce których wprowadzenie opłaty reprograficznej godzi w ich interesy. Zaznaczamy, że anonsowane w projekcie Ustawy 51-70% zysków z opłaty reprograficznej będzie w dyspozycji dużych organizacji zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi (OZZ), które staną się największymi, indywidualnymi beneficjentami proponowanych rozwiązań. Najważniejsze jest jednak sprostowanie innego przekłamania - proponowany system przede wszystkim ureguluje status zawodowy artystek i artystów. Pozwoli im na regularne opłacanie ubezpieczeń zdrowotnych oraz emerytalnych, bez konieczności szukania wyjść zastępczych oraz na wyjście z szarej strefy. Tylko najbiedniejsze osoby otrzymają, należne im z tytułu wieloletniej pracy artystycznej na rzecz kultury, dopłaty do swoich składek.
Pragniemy nadto podkreślić, że proponowany w projekcie Ustawy system ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych dla twórczyń i twórców w skali europejskiej nie jest niczym wyjątkowym ani bezprecedensowym. Tak jak wskazaliśmy m.in. w „Czarnej Księdze…” tego typu rozwiązania funkcjonują z dobrym skutkiem w większości krajów europejskich. Jest to zatem rozwiązanie wypróbowane i stanowiące realne zabezpieczenie praw środowiska artystycznego. Również w kontekście polskim proponowane zmiany nie są nowością, bowiem od wielu lat funkcjonują specjalne systemy ubezpieczeń dedykowane grupom zawodowym (m.in. osobom zajmującym się rolnictwem czy osobom duchownym), które wynikają ze specyfiki ich działalności zawodowej. Nic nie stoi zatem na przeszkodzie, aby taki system został stworzony dla środowiska artystycznego – przy czym warto raz jeszcze podkreślić, że wszystkie artystki i artyści będą zobowiązane do opłacania składek na ubezpieczenie.
OFSW wspierając inicjatywę Funduszu wyraża jednocześnie zaniepokojenie tymi aspektami projektu Ustawy, które mogą potencjalnie służyć do kontroli polskiego życia artystycznego i kulturalnego. W związku z tymi obawami postulujemy wprowadzenie do Ustawy zapisu, który dokładnie określi funkcje Polskiej Izby Artystek i Artystów. W tym świetle PIAiA powinna zostać powołana jako organizacja zajmująca się wyłącznie kwestiami socjalnymi, a co za tym idzie – nie powinna przyznawać dodatkowych stypendiów, wyróżnień czy innych form wsparcia materialnego, które miałyby się wiązać z oceną jakości twórczości; nie powinna przyznawać grantów, być operatorem konkursów lub/i programów ministerialnych, które wiązałyby się z oceną jakości merytorycznej wniosków. Dodatkowo fakt posiadania Karty Artystki Zawodowej / Artysty Zawodowego nie powinien wiązać się z żadnymi przywilejami, które ograniczałyby dostęp do zawodów artystycznych osobom nieposiadającym tego statusu. Należy podkreślić, że powołanie PIAiA powinno wiązać się z funkcją czuwania nad systemem socjalnego wsparcia dla osób zajmujących się działalnością twórczą, do którego równy dostęp mają mieć wszystkie artystki i artyści, niezależnie od ich przekonań politycznych, subiektywnych ocen jakości ich twórczości oraz rodzaju wykonywanej sztuki. Niezbędnym jest, aby w Ustawie znalazły się takie zapisy, które gwarantują wolność przekonań i swobodę ekspresji artystycznej.
Przede wszystkim wnioskujemy o zmianę nazwy planowanej instytucji z Polskiej Izby Artystów na Polską Izbę Artystek i Artystów. O ile rozumiemy, że ustawy są pisane językiem, w którym nadal nie ma miejsca na żeńskie formy gramatyczne – tak nie ma żadnego usprawiedliwienia, aby tak archaiczną i wykluczającą konwencję przyjmować w statutach, rozporządzeniach, nazwach zawodów czy komunikacji publicznej. Analogicznie – Karta Artysty Zawodowego powinna również posiadać swój odpowiednik w postaci Karty Artystki Zawodowej. Chcemy powtórzyć z całą mocą, że kobiety stanowią więcej niż połowę osób zajmujących się sztuką, a z raportów dotyczących sytuacji zatrudnieniowej w sektorze kultury dobitnie wynika, że dysproporcja zarobków pomiędzy kobietami a mężczyznami zajmującymi się tą samą dziedziną jest znacząca. Dlatego też kwestia dysproporcji zarobków i systemowej dyskryminacji kobiet również powinna znaleźć swoje miejsce w projekcie systemu ubezpieczeń dla środowiska artystycznego. Oprócz wymienionych wyżej wniosków, zwracamy także uwagę na kwestie potrzeb i praw osób, które pracę twórczą łączą z obowiązkami rodzicielskimi, wprowadzając także rozwiązania umożliwiające im aktywność artystyczną czy powrót do zawodu.
Proponowane konkretne zmiany do projektu Ustawy
Polska Izba Artystek i Artystów
Postulujemy zmianę nazwy proponowanej w proj. Ustawy instytucji z „Polska Izba Artystów” na „Polska Izba Artystek i Artystów”, utworzenie obok „Karty Artysty Zawodowego”, „Karty Artystki Zawodowej” oraz wprowadzenie feminatywów przy nazwach zawodów.
Gwarancja parytetu płci w Radzie i wśród dyrekcji Izby
Artystki stanowią ponad połowę osób pracujących w zawodach twórczych. W związku z tym, parytet płci powinien być zagwarantowany przy ustalaniu składu Rady Izby oraz jej dyrekcji: dla przykładu, poprzez wprowadzenie rotacyjnej dyrekcji, w której Izba jest wymiennie zarządzana przez dwie osoby, które w okresie dwuletnim wymieniają się funkcjami Dyrektorki i Dyrektora oraz jej/jego zastępczyni lub zastępcy.
Gwarancje wolności ekspresji artystycznej
Postulujemy wpisanie w ustrój Izby – a nie wyłącznie w preambułę Ustawy – konieczności zagwarantowania dostępu do systemu ubezpieczeń artystycznych wszystkim osobom zajmującym się zawodowo sztuką, niezależnie od ich przekonań politycznych, subiektywnej oceny jakości ich twórczości czy rodzaju wykonywanej twórczości. Nieprzestrzeganie tej zasady może wiązać się z odwołaniem Dyrektora oraz Rady Izby.
Podkreślenie socjalnego wymiaru Izby
Proponujemy zdefiniowanie funkcji Izby jako wyłącznie socjalnej wraz z gwarancją wpisaną w jej ustrój, która dotyczyłaby wyłączenia z jej kompetencji poza-socjalnego wsparcia finansowego artystek i artystów, tj. niemożności przyznawania przez Izbę stypendiów, grantów, konkursów czy innych aktywności związanych z oceną jakości artystycznej bądź merytorycznej działalności środowiska twórczego. Jednocześnie funkcja socjalna nie wyklucza możliwości prowadzenia badań monitorujących sytuację bytową artystek i artystów oraz społecznego kontekstu działalności artystycznej.
Zabezpieczenie przed wykluczeniem osób nieposiadających Karty Artysty Zawodowego/ Karty Artystki Zawodowej
W Ustawie powinno być wyraźnie zapisane, że „uprawnienia” posiadaczek i posiadaczy Karty nie mogą prowadzić do ograniczenia dostępu do uprawiania zawodu osobom, które karty nie posiadają. W związku z tym, sam fakt posiadania Karty nie powinien wiązać się z żadnymi przywilejami w dostępie do stypendiów, pracowni, warsztatu pracy czy przestrzeni ekspozycyjnych.
Demokratyzacja Rady Izby
Mając na uwadze troskę o demokratyzację składu Rady Izby i zagwarantowanie jej niezależności od czynników politycznych teraz i w przyszłości, wnioskujemy o zmniejszenie liczby osób członkowskich Rady Izby wybieranych przez Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu z 5 osób do 2. Proponujemy wprowadzenie zasady, wedle której jedna organizacja może nominować maksymalnie jedną osobę kandydującą do Rady Izby, jak i wpisanie w parytetu płci w składzie Rady Izby oraz wśród Dyrekcji Izby.
Postulujemy, aby wybór składu Rady Izby odbywał się w powszechnym głosowaniu wszystkich organizacji reprezentatywnych – bez względu na ich wielkość i liczebność. Projekt Ustawy w obecnym brzmieniu zakłada demokratyczny wybór zaledwie 7 osób na 21 w składzie Rady. Powyższa refleksja skutkuje propozycją wykreślenia Art. 8. p. 1 1) oraz zmianą w Art. 8. p. 1. o następującym brzmieniu: „14 wybieranych jest w głosowaniu przez przedstawicieli wszystkich organizacji reprezentatywnych”.
Ograniczenie arbitralnych kontroli
Rada Izby wedle projektu Ustawy ma posiadać bardzo rozwinięte zdolności kontrolowania organizacji reprezentatywnych, co może prowadzić do utrudnienia ich działalności za pomocą nieuzasadnionych i uporczywych kontroli. Proponujemy ścisłe określenie przypadków, w których kontrola może zostać przeprowadzona oraz procedur, które ograniczą arbitralność Rady. Każda kontrola powinna być przeprowadzana jedynie w przypadkach uzasadnionych podejrzeń, że dana organizacja nie stosuje się do zapisów Ustawy, takich jak: nieprzyznawanie statusu osobom uprawnionym, przyznawanie statusu osobom nie zajmującym się profesjonalnie twórczością czy też niewywiązywanie się ze zobowiązania do terminowego rozpatrywania spraw. Kontrola powinna być poprzedzona pisemnym wezwaniem do wyjaśnienia wątpliwości, na które organizacja może odpowiedzieć w terminie 30 dni. Rada może następnie wezwać organizację do działań naprawczych oraz pisemnego przedstawienia raportu z tych działań w terminie 30 dni. Dopiero niewywiązanie się z tych obowiązków powinno skutkować kontrolą – tak jak jest to opisane w projekcie Ustawy.
Ograniczenie przywileju dużych organizacji branżowych
Nasze szczególne zaniepokojenie wzbudza nieuzasadnione uprzywilejowanie organizacji najliczniejszych oraz arbitralność definiowania progu liczebności, która jest ustalana odgórną decyzją ministra (poprzez rozporządzenie). Brak jest jakichkolwiek merytorycznych przesłanek do ustalenia tej liczby w wysokości 5000 osób – zwłaszcza mając na uwadze fakt, że szacowany rozmiar niektórych środowisk (dla przykładu teatru, filmu, literatury czy twórczości ludowej) jest mniejszy niż wzmiankowane 5000 osób. Proponowane w projekcie Ustawy uprzywilejowanie najliczniejszych organizacji kosztem organizacji mniejszych, których rozmiar wynika ze specyfiki środowiskowej uważamy za działanie niesprawiedliwe i działające na szkodę zarówno poszczególnych zawodów, jak i całego środowiska twórczego. Odgórne ustalanie liczebności w obecnym kształcie projektu Ustawy wydaje się być korzystne wyłącznie dla dużych Organizacji Zbiorowego Zarządzania, które z racji na zaistniały konflikt interesów z Polską Izbą Artystek i Artystów nie powinny mieć dostępu do zarządzania Izbą. Wspomniany konflikt zasadza się na ustaleniach podziału opłaty reprograficznej – jak dowiodły tego konsultacje ws. obecnie procedowanej ustawy, duże OZZ dążą do zwiększenia swojego udziału w środkach pochodzących z tej opłaty. Jest to działanie na szkodę Izby, której zadaniem jest reprezentowanie wszystkich twórczyń i twórców, w tym osób mniej zamożnych, których jest zdecydowana większość (wedle raportu “Policzone i policzeni” wśród artystów i artystek jedynie 6,85% to osoby zamożne).
Wspieranie artystycznej samoorganizacji
System w ramach projektu Ustawy powinien uwzględniać zachęty ku samoorganizacji artystycznej – także w postaci darmowej pomocy prawnej dla podmiotów chcących się stowarzyszyć oraz mikrograntów celowych, które ułatwiałyby wynajem siedziby oraz pokrycie kosztów księgowości. Za szczególnie szkodliwy uznajemy zapis – „Organizacja może wystąpić z wnioskiem nie wcześniej niż po 2 latach od uzyskania wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego”. Oznacza on de facto utratę możliwości wejścia do systemu potencjalnym nowym organizacjom chcącym reprezentować m.in. zawody dotąd niezrzeszone, co działa na szkodę interesu tych środowisk, jak i powoduje umacnianie organizacji większych i starszych. Postulujemy wykreślenie tego punktu bądź radykalne skrócenie czasu do sześciu miesięcy, po którym organizacja może składać wniosek do Izby. Prócz tej kwestii, uszczegółowione powinny zostać inne zasady wchodzenia do systemu nowych podmiotów zrzeszających – obecne w projekcie Ustawy zapisy są niewystarczające, także ze względu na to, że opierać mają się na podstawie deklaracji artystek i artystów, które mają do dyspozycji pulę już zalegalizowanych organizacji.
Wprowadzenie elementów partycypacji
Postulujemy wprowadzenie partycypacji przy ustalaniu listy czynności charakterystycznych dla danych zawodów. Czynności wskazujące na zawodowy charakter określonych działań powinny być ściśle konsultowane z organizacjami reprezentatywnymi dla danych zawodów (Rada Izby nie jest reprezentatywna dla wszystkich zawodów, których jest o wiele więcej niż osób w radzie). Zasady oparte na partycypacji powinny być także wprowadzone przy ustalaniu listy zawodów artystycznych wraz z procedurami dotyczącymi tego, jak osoby zajmujące się twórczością w zawodach do tej pory nieujętych w rozporządzeniu mogą doprowadzić do wpisania swoich zawodów na listę zawodów artystycznych. Obecnie wedle zapisów Ustawy, ta kwestia ma być ustalane odgórnie przez ministra w osobnym rozporządzeniu.
Przejrzystość ustalania listy organizacji reprezentatywnych
Zgodnie z powszechną regułą prawną mówiącą o tym, że prawo nie działa wstecz, również reprezentatywność organizacji nigdy nie powinna być ustalana wstecz, wbrew zapisowi widniejącemu w obecnym projekcie Ustawy. Postulujemy, aby reprezentatywność organizacji była określana perspektywicznie – na okres roku, na podstawie statystyk reprezentatywności za rok przeszły. Uszczegółowieniu powinny ulec także zasady wchodzenia do systemu nowych organizacji, ponieważ w świetle projektu Ustawy reprezentatywność ustalana ma być na podstawie deklaracji artystek i artystów , mających do dyspozycji jedynie organizacje już reprezentatywne. Postulujemy, aby zostały ustalone granice reprezentatywności za dany rok dla poszczególnych zawodów. Reprezentatywność danej organizacji powinna być ustalana przez Izbę warunkowo na podstawie deklaracji o spodziewanej liczbie artystek i artystów , które dana organizacja będzie reprezentować i zostanie potwierdzona w terminie 3 miesięcy na podstawie faktycznych deklaracji.
Wsparcie dla artystek i artystów opiekujących się dziećmi
Postulujemy wprowadzenie ułatwień przy przechodzeniu na urlopy rodzicielskie artystek i artystów. Powinno być to umożliwione od razu po wejściu do systemu w pełnym wymiarze zasiłku. Ten postulat jest szczególnie istotny w pierwszym roku funkcjonowania nowego systemu i znacząco ułatwi decyzję osobom, które do tej pory nie miały takiej możliwości. Postulujemy również wprowadzenie systemu stypendialnego dla artystek i artystów zajmujących się opieką nad dziećmi, w tym: specjalnych zasiłków dla osób chcących wrócić do zawodu artystycznego po okresie opieki nad dziećmi. Nadto postulujemy podjęcie działań mających na celu zapewnienie wsparcia w opiece nad dziećmi dla osób zajmujących się zawodowo sztuką (poprzez m.in. budowę oraz prowadzenie żłobków i przedszkoli we współpracy z samorządami terytorialnymi i wyższymi szkołami artystycznymi).
Kwestie emerytalne
Z całą mocą żądamy podjęcia radykalnych kroków mających na celu przeciwdziałanie nędzy artystek i artystów, które przez ostatnie 30 lat często pracowały poza systemem ubezpieczeń społecznych i emerytalnych. Ten problem wymaga działań systemowych w ramach sprawiedliwego państwa i współżycia, takich jak możliwość wstecznego uregulowania opłat do systemu ubezpieczeń emerytalnych na zasadach określanych przez status artystek i artystów, stworzenie systemu minimalnych emerytur branżowych opłacanych z Funduszu wsparcia, a docelowo systemu emerytur obywatelskich.
Określenie zasad panujących w okresie przejściowym
Pragniemy zwrócić uwagę, że w projekcie Ustawy obecnie nie ma żadnych reguł określających zasady obowiązujące w okresie przejściowym. Jest to szczególnie istotne dlatego, że system jest zbudowany na zasadzie samozwrotnej legitymizacji – Dyrektor wybierany jest przez Radę, która wybierana jest przez organizacje reprezentatywne, których to reprezentatywność jest ustalana przez Dyrektora Izby.
OFSW, Warszawa, maj 2021
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz